Bu
bölüme "Gökkube" adını vermemin nedeni, dilimizdeki
bu sözcüğün, yıldızları, takımyıldızları, gezegenleri ve diğer
gök cisimlerini tanımak bulmak ve yerlerini belirtebilmek için
eski medeniyetlerin inanıp kullandıkları dünya merkezli evren
modelini anlamında barındırmasıdır.
Gökyüzünü
inceledikçe, eski medeniyetlerin dünya merkezli evren modellerini
daha bir hoşgörü ile karşılamamak mümkün değil. Eski Yunanda,
gökkyüzünün, yeri çevreleyen küresel kristal bir zar oldugu,
yıldızların bu kabuk üzerine yerleştirildiği, ve bu kabuğun
dünya çevresinde döndüğü düşünülürdü. Güneş ay, ve gezegenlerin
hareketlerini de tanımlaya bilmek için bunların herbirinin yıldızlarınkinden
farklı dönen ayrı birer kristal kabuğa yerleşmiş olduğu varsayılırdı.
Bu model, ne kadar saçma olursa olsun, yıldızları bulmakta,
yıldız güneş ay ve gezegenlerin hareketlerini açıklamakta büyük
kolaylıklar sağlıyordu.
Biraz
hayalgücüyle dünya merkezli bu modelin gök cisimlerini tanımakta
çok işe yaradığının ayırdına varabilirsiniz. Bundan böyle bu
modele gökkubbe, ya da daha doğru bir deyim olan "gökküre"
diyeceğiz.
Gökküre
koordinat sistemi
Gökbilimciler,
gökküredeki herhangi bir yeri, aynen yerkürede olduğu gibi enlem
ve boylamlarla tarif ederler. Yerkürenin ekvatorunun gökküredeki
izdüşümü, gökküre ekvatorudur. Dünyanın ekseninin kuzey ve güneyde
gökküreye ulaştığı hayali noktalar, gökkürenin kuzey ve güney
kutupları olarak değerlendirilir. Kutup yıldızı olarak bilinen
Polaris neredeyse tam olarak gökkubbenin kuzey kutup noktasında
bulunur. Astronomlar gök yüzündeki herhangi bir noktayı, cismi,
ya da bölgeyi tarif etmek için bu göksel enlem ve boylam koordinat
sistemini kullanırlar. Ben de sizi yıldızlarla tanıştırırken
bu temele ( Gökküre kuzey kutbu, gök küre ekvatoru vb.) sadık
kalmaya çalışacağım.
Kuzey
ve güney gök yarıküreleri
Herhangibir anda gökkürenin ancak
yarısını görebilmekteyiz. Göremediğimiz diğer yarım ufkun altında
kalan bölümdür. Gördüğümüz yarımın gök kubbesinin hangi bölümü
olduğu gözlem yaptığımız yerin enlemine (yerküre enlemi) bağlıdır.
Türkiye gibi kuzey yarıkürenin orta bölümünde bulunan bir yerden
yıl boyunca gökkürenin kuzey yarıküresinin tümü ve güney yarıküresinin
ekvatora yakın bölgeleri gözlemlenebilir. Ancak böyle bir konumdan
- Güney Haçı gibi - gökküre güney kutbuna yakın yerleşimli takım
yıldızları görmemiz mümkün olmaz.
Dünya
Döndükçe
Gökküre her gece dünya etrafında dönüyor gibi görünür. Tam turunu
24 saate çok yakın bir sürede tamamlar. Eğer gece saatler boyunca
gökyüzünü gözlerseniz yıldızların hep birlikte doğudan batıya
doğru hareket ettiğini farkedersiniz. Bu tümüyle dünyanın ekseni
çevresinde dönmesi sonucudur. Biz şimdilik sadece bu hareket
üzerinde duracağız. Ancak yıldızların çevremizdeki hareketlerini
etkileyen tek neden dünyanın kendi çevresindeki dönüşü değildir.
Güneye Bakış
Berrak bir gecede yüzünüzü güneye dönün. Yukarıya doğru 40-50
derece açıyla baktığınızda göreceğiniz bir grup yıldızın, bir
saatlik bir süre icinde belirgin olarak sağa doğru kaydığını
farkedeceksiniz. Bu arada bazı yıldızların batı ufkundan battığını
ve bazı yeni yıldızların da doğu ufkundan doğduğunu gözlemleyebileceksiniz.
Şekil 1-4
: Erken kış döneminde Orion Takımyıldızının saatler içinde yer
değiştirmesi
Sabreder
de gece gökyüzünü saatler boyunca izlerseniz, güney ufkuna yakın
yıldızların ufuk boyunca kısa bir mesafe kat edip çabukça battığını,
doğu ufkundan doğan yıldızların saatler içinde yükselerek güneyde
en yüksek konumlarına ulaşıp batı ufkunda battıklarını, kuzey
doğudan doğanların tepe noktamıza kadar yükselip çok uzun bir
zaman görünür halde kalıp sonra kuzey batıdan battıklarını,
kuzeyde kutup yıldızına (polaris) yakın olanların ise kutup
yıldızı etrafında saat yönünün tersi yönünde bir çember çizip
hiç bir zaman batmadıklarını farkedersiniz. (Aşağıdaki Şekil
1-5'de görüldüğü gibi)
Şekil 1-5
Kuzeye
Bakış
Kuzeyde Polaris'e (Kutup Yıldızı'na) yakın hic batmayan takımyıldızlara
circumpolar (Dolaykutupsal) takımyıldızlar ismi verilir. Circumpolar
takımyıldız sayısı bulundugumuz enlemle ilgilidir. Kuzey enlemelere
doğru gidildikçe sayıları artar. Türkiyeden gözlenebilen, herzaman
ufkun üzerinde kalan yarım düzine kadar takımyildız vardır.
Şekil 1-6:
Tüm yıldızlar gökküre kuzey kutbu etrafında 24 saatlik bir ritimle
dönerler. Bu kuzeyi gözlemlediğinizde çok daha kolay anlaşılır.
Büyük
Kepçe
En kolay ayırdedilen circumpolar şekil Büyük Kepçedir. Özellikle
ilkbaharda tam tepemizde görülür. Buna karşılık sonbaharda ufka
iyice yaklaşır, gözlemlediğiniz yere göre ağaçların ya da damların
arasında bulmak, alışık olmayan gözler için zorlaşabilir. Bu
dönemde Türkiyenin güney illerinde bu yedi yıldızdan birkaçı
da ufkun altında kalır.
Polaris,
Merkezdeki yıldız
Polaris, Kutup yıldızı gökkürenin merkezi gibidir. Sanki tüm
gökküre onun etrafında döner. Bütün yıldızlar hareket ediyor
gibi gözükürken Polaris hiç kıpırdamaz. Bu nedenle ona Kuzey
kazığı da denir. Kutup yıldızı gerçekte tam gökküre kuzey kutbunda
değildir, bu nedenle o da çok minik bir çember üzerinde hareket
eder. Ancak yön bulma açısından bu hareket ihmal edilebilir
düzeydedir. Bu nedenle Kutup Yıldızı'nın gerçek kuzeyi gösterdiğini
söylemek yanlış olmaz. Asırlardan beri olduğu gibi, gece yön
tayininde en hassas araçlardan biridir.
Şekil
1-7 : Uzun pozlandırma ile çekilmiş gece gökyüzü. Resimde görülen
Gözlemevi Mauna Kea, Hawaii'deki (Kanada-Fransız-Hawaii Teleskopu)
gözlemevidir. Enlemi 22 derece kuzeydir. Bu nedenle Polaris
bize göre bir hayli ufka yakın gözüküyor.
