Gökyüzüne Merhaba - Bölüm V.II

KUYRUKLU YILDIZLAR


Güneş sisteminin diğer küçük cisimlerinin aksine, kuyrukluyıldızlar antik çağlardan beri bilinmektedir. Çin kayıtlarına göre Halley kuyrukluyıldızı M.Ö. 240 yılından beri tanınmaktadır.

1995 yılı itibariyle 875 kuyrukluyıldız kataloglanmış ve yörüngeleri (kabaca da olsa) hesaplanmıştır. Bunlardan 184'ü periodik kuyruklu yıldızdır (orbital devirleri 200 seneden az). Mutlaka bunların dışında kalan pekçoğu da periodik kuyrukluyıldızdır, ancak yörüngeleri yeterli hassasiyetle tanımlanamadığından kesinleştirmek mümkün olmamaktadır.

Kuyruklu yıldızlar 'kirli kartopu' ya da 'buzlu çamur topu' olarak anılırlar. Buz (su ve donmuş gazlar)ve (bir nedenle güneş sisteminin oluşumu sırasında gezegenlerde yoğunlaşamamış) kozmik toz karışımından oluşurlar.

Aktif bir kuyrukluyıldız güneşe yaklaştığında belirli bölümleri ayırd edilebilir hale gelir.

  • Nüve : Nisbeten katı ve stabil olan çekirdek, Su buzu ve diğer donmuş gazlar ve az miktarda kozmik toz ve diğer katı cisimlerden oluşmuştur.
  • Koma : Çekirdekten buharlaşan, su, karbondioksit ve diğer nötr gazların yoğun bir bulutudur. Nüveyi çevreleyen ışık topu şeklinde görülür.
  • Hidrojen Bulutu : Çok büyük (milıyonlarca km) ancak son derece seyrek bir nötr hidrojen zarfı.
  • Toz Kuyruk : 10 milyon km'yi aşan uzunlukta, çekirdekten kaçan gazlarla taşınan miksoskopik toz partiküllerinden oluşmuş duman. Kuyrukluyıldızın, çıplak gözle görülebilen en belirgin özelliğini teşlil eder.
  • İyon Kuyruk : Kuyrukluyıldızın, yüzlerce milyon km'ye varan uzunlukta, güneş rüzgarınla reaksiyon sonucu iyonize olmuş gazlardan oluşan plazma kuyruğudur.

Kuyrukluyıldızlar güneşe yeterince yakın olmadıkça görülmezler. Yörüngeleri oldukça eksantriktir. Bazılarının yörüngesi Pluto'nun birhayli dışına taşar, bunlar birkez görüldükten sonra binlerce yıl boyunca geri dönmezler. Sadece kısa ve orta periyodlu kuyruklu yıldızların (Halley kuyrukluyıldızı gibi) yörüngelerinin en azından önemli bir bölümü, Pluto yörüngesinin içinde kalır.

Kuyrukluyıldızlar, güneş yakınından yüzlerce geçiş sonunda (yaklaşık 500 geçiş sonunda), buz ve gazlarının tamamına yakınını yitirerek asteroidlere benzer bir görünüm kazanırlar (Muhtemelen dünyaya yakın asteroidlerin bazıları ölü kuyrukluyıldızlardır). Yörüngeleri güneşe yaklaşan kuyrukluyıldızların, güneş ya da gezegenlerle çarpışma, ya da oldukça yakın bir geçişle (özellikle Jupiter'e yakın geçerlerse), güneş sistemi dışına atılmaları olasılığı vardır.

Kuyrukluyıldızlar içinde en ünlüsü şüphesiz ki Halley kuyrukluyıldızıdır. Ancak yakın geçmişin anılarından henüz silinmemiş olanlar, 1994 yazında Jupiter'e çarpan SL 9 (Shoemaker-Levy) ve 1997 yılında çıplak gözle doyasıya gözleyebildiğimiz Hale-Bopp olsa gerek. Ve tabi ki en tazesi Ikaye-Zhang kuyrukluyıldızı (2002).

Çoğunlukla meteor yağmurları, dünya bir kuyrukluyıldız yörüngesinden geçerken, kuyrukluyıldızdan arta kalmış kalıntılar nedeniyle oluşur ve bu olay her yıl, doğal olarak aynı tarihlere rastlar. 9-13 Ağustos tarihleri arasında gözlenen Perseid meteor yağmurları, dünyanın Swift-Tuttle kuyrukluyıldızının yörüngesinden geçtiği zamana rastlar. Orinoid meteor yağmurlarının da kaynağı Halley kuyruklu yıldızıdır.

Kuyruluyıldızların çoğu amatör astronomlar tarafından keşfedilmişlerdir. Güneşe yakın olduklarında görünür hale geldiklerinden, günbatımı ardından ya da şafaktan önce gözlenebilirler.

Bu bölümü Halley ve Shomaker-Levy 9 kuyrukluyıldızlarından biraz daha bahsederek bitirmek uygun olur.

Halley Kuyrukluyıldızı

Edmond Halley 1705 yılında, Newton kanunlarını kullanarak Halley kuyrukluyıldızının 1531, 1607 ve 1758 yıllarında görüldüğünü ve 1758'de tekrar görüleceğini hesapladı. Gerçekten de (ne yazık ki ölümünden sonra) 1758'de tekrar görüldü ve daha sonra Edmund Halley'in onuruna Halley olarak adlandırıldı. Bu bölümün başlığındaki resim Halley'e aittir.

Halley'in Yörünge periyodu yaklaşık 76 senedir, ancak büyük gezegenlerin çekim etkisiyle, ve geçiş sırasında kaybettiği kütle nedeniyle yörüngesinde oluşan değişikliklerden, tekrar görülecegi günleri kesin olarak hesaplamak halen olası değildir. Halley, yakın geçmişte 1910 ve 1986 da görüldü, bir sonraki geçişi ise 2061 yılında olacak.

Halley'in yörüngesi retrograddır ve ekliptikle 18 derecelik bir açı yapar, ve diğer kuyrukluyıldızlarınki gibi oldukça eksantriktir.

Halley'in çekirdeği 16 x 8 x 8 km kadar olup, albedosu çok düşüktür (0.03), diğer bir deyişle kömürden daha siyah, güneş sistemindeki en karanlık (koyu renkteki) cisimlerden biridir. Çekirdeğin yoğunluğu da çok azdır (0.1 gm/cm3). Muhtemelen tozdan oluşmuş poröz bir yapıdadır.

.Büyüklüğü ve iyi tanımlanmış yörüngesi ile diğer kuyruklu yıldızlardan ayrılır.

 

Shoemaker-Levy 9 Kuyrukluyıldızı

Shoemaker-Levy 9, 1993'de Eugene ve Caroline Shomaker ve David Levy isimli astronomlar tarafından keşfedilmiştir. Keşfinden kısa bir süre sonra, bir önceki (1992 deki) yakın gecişi sırasında en az 21 ayrı parçaya ayrıldığı ve yörüngesinde milyonlarca km boyunca ardarda sıralanmış bu parçaların Jupiter'le çarpışacağı anlaşılmıştır.

Yörüngesinin Jupiter'e çok yakın olması nedeniyle yörünge periyodunu hesaplamak mümkün olmamıştır. Parçalanmadan önce 5-10 km çapında ve parçalandıktan sonra da parçaların en büyüğünün 1-3 km kadar olduğu sanılmaktadır.

1994'ün 16 haziran ile 22 Temmuz tarihleri arasında bu parçalar sırayla Jupiterin üst asmosferine çarpmışlar ve olay irili ufaklı pek çok teleskop ve uzay aracı HST ve Galileo uzayaracı tarafından izlenmiş, görüntüler anında internet'te yayınlanmıştır. Bu, bu güne dek gözlemlenebilen ilk astronomik çarpışma olayıdır.
Çarpışmanın Jupiterdeki etkileri olaydan bir yıl sonrasına kadar gözlemlenebilmiştir. Ganimede ve Callisto üzerinde görülen bir çizgi üzerinde sıralanmış kraterlerin de benzer bir olayla olduğu sanılmaktadır.


Güneş ziyaretlerini yakın geçmişte yapmış beş kuyrukluyıldızın fotografı


West (1975)

Khoutek (1974)

Hale-Bopp (1997)

Hyakutake (1996)


Ikeya-Zhang (2002)